ANCHANGEI MWO EI: Ka kukkunou lón eú museum, eú leenien isoisen chómmóng pisekin lóóm me liosun minen áchem. Lape ngeni ekkewe pisek lón ra fen mes, tatakkis me pwangapwangekkis. Ekkóch rese chúen unus, are a mék och watteen kinikinin. Nge mwirin, ka kúna eú liosun áchem mi kon amwarar pún a chúen unus, me napanapan a mesemesekkis me a chúen ffat tichikin fférún. Iwe, ka eisini ewe chón áiti ngonuk ena leeni: “Ei pisek a minefé seni ekkenan ekkóch?” A erenuk: “Aapw, fen ina ewe mi kon minen lóóm seni meinisin me esap fán eú an fférsefál.” Ka eis: “Weween a fen kon túmún?” Ewe chón emmwen a erá: “Aapw, a fen tori ei pisek watteen mélúmél, ásepwál me pwúngúmmóngun rán. Chómmóng aramasangaw ra pwal sótun atai.” Iwe neman kopwe mwaar ren me ekieki, ‘Met ena pisek a ffér seni?’

Ewe Paipel a usun chék ena liosun minen áchem. Paipel ina ewe puk a wesewesen minen lóóm lap seni chómmóng puk. Pwúngún pwe mi pwal wor ekkóch puk minen lóóm nge lape ngeniir ra fen tatakkis usun chék ekkewe féún áchem minen lóóm mi pwal tatakkis. Áwewe chék, minne aramas ra silei iei usun pekin science me ekkewe pisekin ánnet mi fen leteló, a pwári pwe mi mwáál met a fen mak me lóóm usun pwóróusen science. Ar kewe pesepes lón pekin sáfei me lóóm, fán chómmóng a fen efeiengaw nge rese fen álilliséch. A chómmóng ekkewe mak minen lóóm a chék ekis lusun kinikinin pwe ra fen péútúló are tatakkisitiw.

Iwe nge, a fókkun sókkóló ewe Paipel. Ena puk a poputá le mak lap seni 3,500 ier ra ló, nge a unus me alúkúlúk. Ren fitepúkú ier, aramas ra fen achocho le amóeló ewe Paipel, kenaló, pinei chéúlóón, me esiita. Nge masouen lón ese móló. Inaamwo ika a chék wokkor mineféén sile lón ei fansoun, nge minne a mak lón ewe  Paipel a pwal chék pwúng me lamot. Pwal och, minne Paipel a apasa a pwáraatá ewe sókkun tipachem mi amwarar usun ekkewe pwóróus aramas rese silei me mwan.​—Ppii ewe pwóór “A Chúen Lamot Are A Fen Lamotongaweló?”

Iwe nge, neman ka ekieki, ‘Mi wesewesen álilliséch lón ei fansoun met ewe Paipel a áiti ngenikich?’ Ren óm kopwe silei pélúwan, kopwe pwisin eisinuk: ‘Ikkefa ekkewe wakkatteen osukosuk aramas ra kúkkúna ikenái? Menni leir ra fókkun eniwokkus?’ Neman ka ekieki usun maun, limengawolóón fénúfan, féfférún atai allúk, are pworoingaw. Iwe iei, nengeni ekkeei ekkóch kapasen emmwen seni Paipel. Atun ka nengeni, kopwe pwisin eisinuk, ‘Nónnómun ei fénúfan epwe échúló ika aramas ra apwénúetá ekkeei emmwen?’

AÚCHEANI KINAMWE

“Ra feiöch chon afisätä kinamwe, pun ir repwe iteni nöün Kot.” (Mateus 5:9) “Oupwe föri mine oupwe kinamwefengen me aramas meinisin ren ükükün ämi tongeni.”​—Rom 12:18.

ÚMÉÚMÉCH ME OMUSOMUSFENGEN

“Ra feioch, ir mi umoumoch, pun repwe kuna umoumoch.” (Mateus 5:7, Testament Mi Fö) “Oupwe songomangfengen o amusamusfengen are eman a chou ngeni eman. Oupwe fokun amusamusfengen usun ach Samol * a amusala ämi tipis.”​—Kolose 3:13.

TIPEEÚIN SÓKKOPATEN ARAMAS

‘Seni eman aramas Kot a föri sokun aramas meinisin, pwe repwe nonom won unusen fanüfan.’ (Föför 17:26) “Kot esap lifilifil aramas, nge a etiwa aramas mi niuokusiti i o föri mine a pwüng seni ekewe mwü meinisin.”​—Föför 10:34, 35.

ÉSÚFÉLÚ FÉNÚFAN

“Kot ewe Samol mi Lapalap a alenia ewe aramas lon ewe tanipi Eten pwe epwe tanipini o tümwünü.” (Keneses 2:15) Kot epwe “atai ekkewe chon atailo fonufan.”​—Pwärätä 11:18, Testament Mi Fö.

OPUT TIPEMMÓNG ME MANAW MI LIMENGAW

“Oupwe mamasa o tümwünüöchükemi seni sokopaten mochenia meinisin. Pun manauen eman aramas esap longolong won met mi nom ren, inamwo are a fokun pisekisek.” (Lukas 12:15) “Pokiten ämi nöün Kot aramas mi pin, esap pwüng pwe sokopaten föförün lisowu ika mocheisou ika tipemong epwe fen mwo nge fis ika föü lefilemi.”​—Efisos 5:3.

WENECHAR ME ANGANG WEIRES

“Sia fokun mochen föri mine a pwüng fansoun meinisin.” (Ipru 13:18) “Eman mi sosolä me lom epwe ükütiu le solä, nge epwe achocho le angang.”​—Efisos 4:28.

LAMOTEN ÁLILLIS NGENI CHÓN OSUPWANG

“Oupwe apöchöküla letipen chon niuokus, oupwe alisi ekewe chon apwangapwang, oupwe pwal mosonotam ngeni aramas meinisin.” (1 Tesalonika 5:14) “Tümwünü ekewe mi mäsen me ekewe fefin mi mä pwülüer lon ar riaföü.”​—James 1:27.

Ewe Paipel ese chék eiteitaatiw ekkena kapasen emmwen. Nge a pwal áiti ngenikich lamoter me ifa usun sipwe apwénúretá lón manawach rán me rán. Ika chómmóng aramas repwe wesewesen apwénúetá ekkena emmwen mi mak asan, esap fen kisiló watteen osukosuken fénúfan ikenái? Pwúngún, án Paipel kewe kapasen  emmwen ra mmen fókkun lamot me ra fókkun fich ngeni ei fansoun! Iwe nge, ifa usun ewe Paipel epwe tongeni álisuk iei?

Iei alon emén mwán mi tipachem lóóm: “Tipächchem a pwäpwäló pwe mi pwüng ren met a fis seni.” (Mateus 11:19, Agapé) Ka tipeeú ngeni? Epwe chék pwá ika mi pwúng eú kapasen emmwen ren met a fis mwirin án emén apwénúetá. Ina minne, kopwe tongeni ekieki: ‘Ika ewe Paipel a wesewesen álilliséch, esap pwe epwe ámúrinnééló manawei? Ifa usun a álisiei lón ai kewe osukosuk ua nóm fan iei?’ Sipwe ppii ei pwóróus.

Delphine * a eáni ewe sókkun manaw mi wor aúchean me menemenéch. Nge mwittir chék, a péút seni chómmóng mettóch. A má seni néún we teenage nengngin. An we ririin pwúpwúlú a tatakkis. A tori osukosuken moni. A chechchemeni ewe atun a iei usun meefian: “Use chúen silei ika ngang ié, ese chúen wor nei nengngin, pwúlúwei, me leeniei. Ua meefi pwe manawei a lamotongaw me ua chék ápilúkúlúkúngaw.”

Delphine a kerán kúna pwúngún ekkeei kapas: “Ierin manauem ra tori fik, nge are eman a pöchökül, a tori walik ier. Nge lon ekewe ier a chök masou ren angang me weires. Ra müttir wesila usun chök aia ässila.”​—Kölfel 90:10.

 Delphine a kútta álillis seni Paipel lón ena fansoun mi áweires ngeni. Nge a mmen amwarar álillisin ewe Paipel ngeni. Ekkewe úlúngát lesen mwirin ei repwe áiti ngenikich pwe a chómmóng ra pwal kúna watteen álillis seni Paipel lupwen ra apwénúetá an kewe emmwen lón manawer. Ra kúna pwe ewe Paipel a usun eú liosun minen áchem, ewe sia pwóróus usun lepoputáán ei lesen. Ewe Paipel ese usun ekkewe chómmóng puk mi lamotongaweló mwirin och fansoun pokiten ra fen minen lóóm. Nge pwata a sókkóló ewe Paipel? Itá pokiten a ffér seni och mettóch mi sókkóló? Are mi pwúng pwe minne a mak lón ewe Paipel, ina án Kot ekiek nge esap án aramas?​—1 Tesalonika 2:13.

Neman ka pwal kúna pwe ránin manawen aramas a chék mwochomwoch me uren osukosuk. Lupwen ka kokotiw fán ekkewe osukosuk, ia ka kútta me ie ourur, álillis me emmwen mi núkúnúkéch?

Sipwe nengeni ekkeei úlúngát mettóch Paipel a tongeni álisuk ren lón manawom. A tongeni áiti ngonuk ifa usun kopwe

1. túmúnú sonuk osukosuk ika mi tufich.

2. ataweei ekkewe osukosuk lupwen ra ppiitá.

3. sópwéch le likiitú fán ekkewe mettóch kese tongeni siwili.

Ekkewe lesen mwirin ei repwe pwóróus usun ekkena úlúngát mettóch.