E BAIBOL I RE EBE NE AVBE UMẸWAẸN GBẸN, ỌRHEYERRIỌ, Ọ YE GUA IMAMWAEMWI ỌGHE AVBE UMẸWAẸN RO, AGHARHEMIẸN WẸẸ Ọ KPẸẸ RE NA GHI YA GBẸN E BAIBOL. GIA ZIRO YAN ESO VBỌ.

Uhunmwu otagbọn na kevbe emwi hia ni rre orere iso mwẹ omuhẹn ra?

Avbe umẹwaẹn ni runagban, te ka wa yayi wẹẹ, uhunmwu otagbọn na kevbe emwi hia ni rre orere iso i mwẹ omuhẹn. Nia, te iran ghi yayi wẹẹ, ọ mwẹ omuhẹn. Sokpan ẹi re eban, ẹre Baibol ghi ya tae wẹẹ ọ mwẹ omuhẹn.​—Gẹnẹsis 1:1.

De vbene uhunmwu otagbọn na ye hẹ?

Vbe ẹghẹ nẹdẹ, emwa nibun keghi yayi wẹẹ, te uhunmwu otagbọn na ye parha. Sokpan odẹ ukpo 2,500 nọ gberra, avbe umẹwaẹn ni re Ivbi e Greece keghi kha wẹẹ, te uhunmwu otagbọn na lẹga. Sokpan vbene ọ te sẹ ẹghẹ na kha na, Aizaia nọ re ọkpa vbe usun emwa ni gbẹn e Baibol, ka tae nẹ vbe ẹghẹ nọ kpẹẹ fua wẹẹ, te uhunmwu otagbọn na lẹga.​—Aizaia 40:​22, NW.

Emwi ni rre orere iso gha sẹtin kẹkẹ ra?

Umẹwaẹn ọkpa ne Ovbi e Greece na tie ẹre Aristotle, nọ ghaa rrọọ vbe odẹ ukpo 300 B.C.E. khare wẹẹ, emwi nọ rre uhunmwu otagbọn na ọkpa, ẹre ọ sẹtin kẹkẹ, sokpan emwi ni rre orere iso i khian sẹtin fi werriẹ, ra nọ kẹkẹ. Te emwa wa gele ya ọna yi vbe ọwara ukpo nibun. Sokpan vbe odẹ ukpo 150 nọ gberra, avbe umẹwaẹn na ghi do rẹn wẹẹ, emwi ni rre orere iso gha vbe sẹtin kẹkẹ, zẹvbe nọ vbe ye ne emwi ni rre uhunmwu otagbọn na. Ọkpa vbe usun umẹwaẹn ni wa kakabọ nianian ẹmwẹ na, ọre Lord Kelvin. Te irẹn wa ya ekhọe hia kue ye emwi nọ rre Baibol nọ khare wẹẹ: “Ehia gha rẹhua zẹvbe ukpọn.” (Psalm 102:​25, 26) Zẹvbe nọ gua emwi nọ rre Baibol ro, Kelvin keghi yayi wẹẹ, Osanobua gha sẹtin ru ẹre, ne emwi ne irẹn yi ghẹ kẹkua, ra nẹ ghẹ khian emwi na ho bẹkun.​—Asan-Ibo 1:4.

Vbọ da uhunmwu otagbọn na kevbe planẹt nikẹre yi?

Emwi ne Aristotle ghaa maa emwa re ọre wẹẹ, te avbe planẹt kevbe emwi nikẹre hia ni rre iso lẹga. Ọ na vbe wẹẹ, e planẹt ọkpa rre uwu e planẹt ọvbehe, ọvbehe nii na vbe gha rre uwu e planẹt ọvbehe. Erriọ ẹre avbe planẹt kevbe emwi hia ni rre iso wa ya mwamwa egbe, vbene uhunmwu otagbọn na, na do gha rre adesẹneva iran. Ọ na vbe kha wẹẹ, a gha sẹtin la ọkpa gha bẹghe nọkpa. Odẹ ukpo 300 nọ gberra, ẹre avbe umẹwaẹn ghi do bẹghe ẹre wẹẹ, avbe orhọnmwẹ ughughan kevbe planẹt ma hẹnhẹn egbe yan emwi rhọkpa, ideghedeghe ẹre ehia ye. Sokpan odẹ ukpo 3,500 nọ gberra, ẹre Baibol ghi ya tae wẹẹ Ayi nọ yi emwi hia, ẹre ọ mu “agbọn na rrọọ ye ideghedeghe.”​—Job 26:7.

E BAIBOL I RE EBE NỌ GUAN KAẸN VBENE A YA GBAROGHE EGBE HẸ, SOKPAN ILELE ESO RRỌỌ NI GHA RU IYOBỌ NE IMA YA GHA GBAROGHE EGBE IMA.

Na gha viọ emwa ni khuọnmwi hin uwu ẹbu emwa ọvbehe rre.

Uhi e Mosis khare wẹẹ, ọmwa ghaa khuọnmwi emianmwẹ oti, a ghi muẹn hin uwu ẹbu emwa ọvbehe rre. Ẹghẹ ne emianmwẹ ọkpa ghi ya gha vẹwae khian vbe odẹ ukpo 700 nọ gberra, ẹre avbe ọbo ebo ghi do ya rẹn wẹẹ, te ọ khẹke na gha viọ emwa ni khuọnmwi hin uwu ẹbu emwa rre, ne emwa ọvbehe ghẹ mieke na mu emianmwẹ. Erriọ ẹre iran wa ye ru ẹre do sẹ ẹdẹnẹrẹ.​—Lẹvitikọs, uhunmwu ẹnrẹn 13 kevbe 14.

Na gha kpe obọ deghẹ a na ya obọ kaẹn orinmwi.

Vbe ẹghẹ eso nọ gberra, avbe ọbo ebo gha ya obọ kaẹn orinmwi nẹ, iran ghi vbe ya ya obọ nii kaẹn emwa ọvbehe ni khuọnmwi ne iran gbaroghe, vbene iran i na ka kpe obọ. Ẹi re avbiẹ emwa ẹre ọ wulo rhunmwuda emwi ne avbe ọbo ebo ghaa ru na. Odẹ ukpo 150 nọ gberra, ẹre avbe ọbo ebo ghi do bẹghe ẹre wẹẹ, emwi vberriọ ma khẹke. Sokpan Uhi e Mosis ka tae vbe ẹghẹ nọ kpẹẹ fua wẹẹ, ọmwa gha ya obọ kaẹn orinmwi, ọ ghi khian ọmwa nọ ma huan. Rhunmwuda ọni, te ọ khẹke ne ọmwa vberriọ ya amẹ khuẹ, ọ ghi vbe họ ukpọn rẹn. Agharhemiẹn wẹẹ ilele na dekaẹn ugamwẹ ọghe Ivbi Izrẹl, ọ vbe gha ru iyobọ ne iran, ne iran ghẹ mu emianmwẹ.​—Nọmbas 19:​11, 19.

Ehe nọ khẹke ne a na gha yo egbowa.

Ibiẹka ni gberra 500,000 ẹre ezẹgizẹgi (diarrhea) gbele vbe ukpukpo. Emwi nọ mobọ si ẹre, ọre ne emwa na nẹnẹ lele ehe ne iran rhirhi miẹn, vbe ẹdogbo ne emwa dia. Sokpan Uhi e Mosis khare wẹẹ, deghẹ ọmwa khian yo egbowa, ọ ghi gha rrie ehe nọ ma sikẹ ẹdogbo ne emwa ye, ọ ghi vbe tọnnọ rẹn yotọ.​—Diuteronomi 23:13.

Ẹghẹ nọ khẹke na ya gha rhuẹ ọmọ.

Uhi Osanobua khare wẹẹ, ọ ghaa rre ikpẹdẹ erẹnrẹn na biẹ ọmọ okpia, a ghi rhuẹ ọre. (Lẹvitikọs 12:3) A gha da biẹ ọmọ, vbe ẹi re wẹẹ, te ọmọ nii gberra uzọla ọkpa nẹ, esagiẹn ghaa tue ẹre, ọ lọghọ ọ ke fian. Nọnaghiyerriọ, emwi ẹwaẹn wa gha nọ, ne uhi Osanobua na wẹẹ ne emwa gha zin egbe, nọ ka sẹ ikpẹdẹ nogie erẹnrẹn nẹ, iran ke rhuẹ ivbi iran, rhunmwuda vbe ẹghẹ nii, emwa ma he wa mobọ fiẹnro vbene a ya gbaroghe emwa hẹ zẹvbe nọ ghi ye vbe ẹdẹnẹrẹ. Te uhi nii wa vbe gha gbogba ga emọ.

Orhiọn ọmwa gha sotọ, egberranmwẹ ẹre a lae miẹn.

Avbe ọbo ebo kevbe avbe umẹwaẹn khare wẹẹ, iyobọ nọkhua ẹre ọ wa ye ne egbe, deghẹ ọmwa na gha sọyẹnmwẹ, ọ na yaro yọ wẹẹ emwi hia gha dunna, ọ na gha kpọnmwẹ ẹse, kevbe ọ na gha yabọ emwa ni ru ẹre khọọ. E Baibol khare wẹẹ: “Aro ọmwa gha maan vbe uhunmwu vbe ẹghẹ hia, egberranmwẹ ẹre ọ rhie gie ọmwa; emianmwẹ uwu ne huẹẹ nọ ne egbe wa gha kan ọmwa vbe ẹghẹ hia.”​—Itan 17:22.