Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

‘Qollunakatsti cobre apsurakïta’

‘Qollunakatsti cobre apsurakïta’

Arqueologonakat mä qawqhanejja, Judea wasaran utjki uka barranconaka, qʼawanaka uñakipkasaw akatjamat mä barranco parkin mä qʼawa uñjapjjatayna. ¿Kunsa ukan jikjjatapjjpachäna? ¿Nayra yänaka jan ukajj Rollos del mar Muerto sasin uñtʼatäkis ukar uñtasit nayra qellqatanakti jikjjatapjjpachäna? Janiwa. Jan ukasti jila alani yänaka jan ukajj cosasanakwa Nahal Mishmar sat cheqan jikjjatapjjatayna.

MARZO phajjsin 1961 maranwa jikjjatapjjatayna. Ukat 400 jila cosasanakänwa, jila partejj cobret luratänwa. Ukanakjja cañat lurat esterar llawuntatwa mä qʼawan imantat jikjjatapjjatayna. Ukansti, coronanaka, thujrunaka (cetros), trabajañ herramientanaka, nuwasiñ armanaka ukat yaqha ukhamanakaw utjäna. Kuntï jikjjatapkäna ukanakajja, Biblia liyirinakatakejj wali wakiskiriwa, kunattejj Génesis 4:22 qellqatanjja, Tubal-caín chachatwa parli, jupajj “bronceta [jan ukajj cobreta] hierrota yänak lurirï[nwa]”.

Nahal Mishmar sat cheqan jikjjatat yänakajj jan ukajj cosasanakajj kawkit apanitasa khitinkisa ukanakajj janis yatiskchejja, ukham jikjjatasitapajj nayratpach cobre apsupjjerïtapa ukat umatatayasin tiktʼayapjjerïtapwa amuyayistu.

SUMA ORAQENJJA, WALJA COBREW UTJÄNA

Israelitanakajj Suma Oraqer mantañampïsipkän ukhajja, Moisesajj akham sasaw jupanakar säna: “Qollunakapatsti cobre apsupjjarakïta” sasa (Deuteronomio 8:7-9). Israel ukat Jordania markanakanjja, arqueologonakajj nayra minanaka ukat cobre umatatayañ cheqanakwa jikjjatapjjäna. Sañäni: Feinan, Timna ukat Khirbat en-Nahas uka cheqanakana. ¿Kunsa ukanakajj uñachtʼayistu?

Feinan ukat Timna cheqanakanjja, walja minanakaw utji, ukat janiw sinti manqhanakäkiti, mineronakajj niya 2.000 maranakaw cobre apsuwayapjje. Jichhürunakansa uka cheqar visittʼirinakajj chʼojjña chʼejje qalanakwa uñjapjje, ukhamatwa uka cheqanakan cobrejj utjaskakïtap amuyapjje. Nayra mineronakajja, jan sinti manqhan utjki ukat cobre apsuñatakejja, walja phujunaka ukat pʼiyanakwa qalat lurat herramientanakapamp uka qarqa qollunakan pʼiysupjjäna. Ukat uka cobre tukusjjäna ukhajja, metalat lurat herramientanakampiw jukʼamp manqhar pʼiysjjapjjäna. Uka tiempon kunjamsa minan trabajasïna ukjja Job qellqatanwa qhanañchi (Job 28:2-11). Ukan trabajañajj wali chʼamatakïnwa. Khä 200 ukat 400 maranakanjja, Romankir autoridadanakajj sinti jan wali luririnakarojj Feinan cheqaruw minan trabajapjjañapatak apayapjjerïna.

Cobre umatatayasin qʼañunak apsupkäna ukajj waljaw Khirbat en-Nahas (ukajj “Cobre laqayanaka” sañ muni) sat cheqanjja utji, ukhamatwa ukan cobre wal umatatayapjjerïtapajj qhan amuyasi.  Ukatakejj Feinan ukat Timna cheqanakatwa cobre apanipjjerïpachäna sasaw arqueologonakajj amuyapjje. Cobre umatatayañatakejja, nina sankʼanakwa hornor uchapjjerïna. Ukat phusañanakamp phustʼasaw horno wal parintayapjjerïna (1.200°C) mä kimsaqallqo jan ukajj tunka horanakaw parintatäskakiñapäna. Ukat qalamp cobrempi kittat phesqa kilonakatjja, mä kilo tiktʼat cobrekwa apsupjjerïna. Ukhamatwa kunayman yänak lurapjjerïna.

ISRAEL MARKAN COBREJJ APNAQASÏNWA

Kunjamsa uka cobrempejj tabernáculo lurapjjañapäna uk Jehová Diosajj sumwa israelitanakar Sinaí qollun qhanañchäna, ukat qhepatjja, ukarjamaw Jerusalén templo lurapjjäna (Éxodo 27 jalja). Janïr Egipto markankkasajja, inas jupanakajj metalanakat yänak lurañ yatjjapjjchïna jan ukajj ukan yateqapjjchïna. Ukhamäkchïn janisa, Egipto markat mistjjapjjän uka qhepatjja, qori umatatayasin mä waka qallu lurañ yatjjapjjänwa. Ukat kunayman yänakwa tabernaculon apnaqasiñapatakejj cobret lurapjjäna, sañäni: phukhunaka, sartenanaka, lampanaka, tenedoranaka ukat yaqha ukhamanaka (Éxodo 32:4).

Punón (inas jichhürunakan Feinan cheqächi) cheqanjja, walja cobrew utjäna. Israelitanakajj wasarnäm sarkasin inas uka jakʼanakan maná sat manqʼata ukat uma jan utjipan Moisés contra parlapjjchïna. Ukatwa Diosajj jupanakar mutuyañatakejj jiwayir asirunak apayanïna ukat waljaniw jiwapjjäna. Arrepentisipjjäna ukhajja, Moisesajj Jehová Diosaruw qhespiyañapatak mayïna. Ukat Jupajj cobret mä asiru luram ukat mä jachʼa lawar warkkatam sänwa. Bibliajj akham siwa: “Kunapachatejj kawkïrisa katarin achjatäna, ukasti broncet lurat katariruw uñtäna ukatsti janiw jiwkänti” sasa (Números 21:4-10; 33:43).

SALOMÓN REYIN COBREPA

Jerusalén templon utjkäna uka yänakat jila partejj cobret luratänwa

Salomón reyejj walja cobrempiw Jerusalén templo lurayäna. Uka cobret jila partjja, David awkipaw Siria marka katuntkäna ukhajj jikjjatäna (1 Crónicas 18:6-8). Sacerdotenakan jarisipjjañapatakejj ‘uma uchañwa’ cobret lurayäna, ukarojja, 66.000 litronakaw umajj mantäna ukat 30 tonelada ukham jathïpachänwa (1 Reyes 7:23-26, 44-46). Ukatjja, cobret lurat pä jachʼa pilaranakaw templo mantañäwjan utjarakïna. Ukanakasti, phusakïnwa ukat 7,5 centímetro ukchʼa thurut luratänwa; moroqʼorusti 1,7 metrorakïnwa, altorojj 8 metroniraki. Pilaranak patjjanjja, pä capitelenakaw utjäna, sapa mayasti altorojj pä metro jilänwa (1 Reyes 7:15, 16; 2 Crónicas 4:17). Ukanak lurañatakejj walja cobrew munaspachäna.

Biblia qellqaskän uka tiemponjja cobret lurat yänakapajj jaqenakan utjarakïnwa. Ukatwa Bibliajj cobret lurat nuwasiñ armanakata, cadenanakata, punkunakata ukat music tokañanakat parlpacha (1 Samuel 17:5, 6; 2 Reyes 25:7; 1 Crónicas 15:19; Salmo 107:16). Jesusas cobret lurat qollqet parlarakïnwa (Mateo 10:9).

Arqueologonakasa ukat sarnaqäwi toqet qellqerinakasa, Biblia qellqaskäna uka tiempon cobret lurat yänakajj kunjamatsa utjäna uk janiw qhanañchirjamäpkiti. Ukat Nahal Mishmar cheqan jikjjatapkäna ukanakats janirakiw qhanañchirjamäpkiti. Ukampis kunjamtï Bibliajj siskejja, kuna ‘Suma Oraqtï’ israelitanakajj katoqapkäna ukajj suma oraqepunïnwa, qollunakapat walja cobre apsupjjarakïna (Deuteronomio 8:7-9).