Yaa mi ní ɔ nɔ

NÍHI NƐ MAA YE BUA WEKUHI | BIMƐ A NƆ HYƐMI

Ke Jokuɛ Ko Ngɛ Hlae Nɛ E Gbe E He

Ke Jokuɛ Ko Ngɛ Hlae Nɛ E Gbe E He

 Lingmi nɛ ɔ, nihewi kɛ yihewi nɛ a gbe a he ɔ he hiɛ wawɛɛ ngɛ ma komɛ a nɔ. Mɛni lɛ ha nɛ enɛ ɔ ngɛ nɔ yae? Anɛ mo hu o bi ɔ náa susumi nɛ ɔ lo?

Níhi nɛ wa maa na ngɛ munyu nɛ ɔ mi

 Susumi nɛ jokuɛwi náa kaa a maa gbe a he​—mɛni he je nɛ e sa nɛ fɔli nɛ a ha nɛ enɛ ɔ he nɛ hia mɛ wawɛɛ ɔ?

 Kɛ je jeha 2009 kɛ ya si jeha 2019 ɔ, nihi nɛ a ngɛ nɔ tsami sukuu yae ngɛ United States ɔ a kpɛti nihi babauu ji nihi nɛ a haoɔ wawɛɛ nɛ a be bua jɔmi. Ngɛ jamɛ a be ɔ mi nɔuu hu ɔ, nihi nɛ a gbe a he ɔ a yibɔ ya hɛ mi wawɛɛ. a

 “Mwɔnɛ ɔ, nihewi kɛ yihewi kɛ nyagbahi nɛ eko bɛ hyɛ ngɛ kpee . . . Nyagba nɛ ɔmɛ nɛ a kɛ kpeɔ ɔ náa a juɛmi nɔ he wami wawɛɛ nitsɛ.”​—Vivek H. Murthy, U.S. Surgeon General.

 Baiblo sisi tomi mlaa: “Mumi nɛ hao gbɔjɔɔ nɔ.”​—Abɛ 17:22.

 Kɛ o ma plɛ kɛ le kaa o bi ɔ náa susumi nɛ ɔ ha kɛɛ?

 Mo susu níhi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔmɛ a he.

  •   Níhi nɛ ya nɔ. Anɛ o bi ɔ nu he kaa a kua lɛ, aloo e kɛ nɔ ko nɛ e kɛ lɛ ngɛ nyɛɛe kɛ ha gba si himi mi sɛmi ɔ a kpɛti puɛ, aloo e nine nyɛ si ngɛ ní komɛ a peemi mi aloo e suɔlɔ ko gbo lo? Ke jã a, anɛ e b ngɛ e nɔ he wami nae pe bɔ nɛ o susu ɔ lo?

  •   E ní peepee. Anɛ o bi ɔ kɛ e huɛmɛ aloo e wekuli kpa bɔmi aloo e bua jɔɛ ní komɛ nɛ e peeɔ be ko nɛ be nɛ́ jinɛ e bua jɔ a he ɔ he hu lo? Anɛ e ngmɛɛ ní komɛ nɛ jinɛ a he hia lɛ ɔ he lo?

  •   Níhi nɛ e tuɔ he munyu. Anɛ o bi ɔ tuɔ munyu kɛ kɔɔ gbenɔ he aloo e deɔ ní komɛ kaa, “Ke i gbo po jinɛ e hi” lo? Anɛ e deɔ ke e sume nɛ e pee tlomi kɛ ha mo lo?

     E ji anɔkuale kaa eko ɔ, e maa tu munyu “basabasa” be komɛ. (Hiob 6:3) Se ní komɛ nɛ e tuɔ a he munyu ɔ ma nyɛ maa pee níhi nɛ e he maa hia nɛ a ye bua lɛ ngɛ mi. Lɔ ɔ he ɔ, ke o bi ɔ ngɛ nɔ́ ko dee nɛ tsɔɔ kaa e suɔ nɛ e gbo ɔ, ko ma o hɛ ngɔ fɔ nɔ.

 Ke o bi ɔ de ke e susu he hyɛ kaa e maa gbe e he ɔ, o ma nyɛ ma bi lɛ ke, “Anɛ o susu be aloo blɔ nɔ nɛ o maa gu kɛ pee jã a he lo?” Heto nɛ e ma ha a ma ha nɛ o na bɔ nɛ hɛdɔ ngɛ sane ɔ he ha.

 “Kaa fɔli ɔ, be komɛ ɔ, wa sume nɛ wa biɔ wa bimɛ ɔmɛ sanehi ejakaa wa yeɔ gbeye ngɛ heto nɛ a ma ha wɔ ɔ he. Se ke a de wɔ bɔ nɛ a ngɛ he nue ha a, lɛɛ e hi kaa waa kɛ mɛ maa sɛɛ ní konɛ waa le nɔ́ nɛ a ngɛ susue.”​—Sandra.

 Baiblo sisi tomi mlaa: “Juɛmi nɛ ngɛ nɔmlɔ adesa yi mi ɔ, e mi kuɔ kaa nyu ngɛ vu mi tsitsaa lokoo. Se ní lelɔ jeɔ juɛmi nɛ ɔ kpo.”​—Abɛ 20:5, Ngmami Klɔuklɔu ɔ.

 Mɛni o ma nyɛ maa pee ke o bi ɔ ná susumi kaa e maa gbe e he?

  •   Moo to o tsui si konɛ o kɛ hlá nɔ́ nɛ o bi ɔ ngɛ susue kɛ bɔ nɛ e ngɛ he nue ha. Kekleekle ɔ, mo je e yi kaa e de mo nɔ́ fɛɛ nɔ́. Lɔ ɔ se ɔ, o ma nyɛ ma de lɛ ke: “I suɔ nɛ ma le bɔ nɛ níhi ngɛ nɔ yae ha mo ha. Mo de mi nɔ́ nɛ ngɛ nɔ yae lingmi nɛ ɔ ngɛ o si himi mi” aloo “O ma nyɛ maa kale bɔ nɛ o ngɛ he nue ha a lo?”

     O kɛ tsui si tomi nɛ bu heto nɛ o bi ɔ ma ha mo ɔ tue. Koo tu munyu nɛ ma ha nɛ e pee kaa nɔ́ nɛ bɔ nɛ e ngɛ he nue ha a he hia we aloo o kɛ oya yemi nɛ de lɛ nɔ́ nɛ ma tsu e nyagba a he ní.

     Baiblo sisi tomi mlaa: ‘O he nɛ e sɔ kɛ bu munyu tue, o he nɛ e ko sɔ kɛ tu munyu, o mi mi nɛ ko fu mla.’​—Yakobo 1:19.

  •   Moo to ní komɛ nɛ maa po e he piɛ ɔ he blɔ nya kɛ ha lɛ. Ye bua o bi ɔ nɛ e yɔse níhi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔmɛ nɛ e ngma mɛ kɛ pue si:

     Susumi nɛ ke e ngɛ náe nɛ́ e sa nɛ e hyɛ saminya. Mɛni ji ní komɛ nɛ e pɔɔ he susumi nɛ́ lɔ ɔ haa nɛ e nuɔ he kaa e sa nɛ e gbe e he?

     Níhi nɛ ke e pee nɛ e maa ye bua lɛ. Mɛni ji ní komɛ nɛ ke e pee ɔ, e be hae nɛ e hao tsɔ nɛ́ ma ha nɛ e tsake susumi nɛ e ná kaa e maa gbe e he ɔ?

     Nihi nɛ a ma nyɛ maa ye bua lɛ. Anɛ ke o bi ɔ hia yemi kɛ buami ɔ, e ngɛ nihi nɛ e ma nyɛ maa su a he kɛ ha yemi kɛ buami lo? Nimli nɛ ɔmɛ ma nyɛ maa pee mo nitsɛ, nɔkɔtɔma ko nɛ e he lɛ ye, dɔkita ko nɛ e tsuɔ juɛmi he ní aloo nihi nɛ a tsɔse mɛ konɛ a ye bua nihi nɛ a nuɔ he kaa a maa gbe a he ɔ.

    Moo to ní komɛ nɛ maa po e he piɛ ɔ he blɔ nya kɛ ha lɛ

     Baiblo sisi tomi mlaa: “Nɔ nɛ bɔɔ mɔde ɔ, e blɔ nya tomihi maa ye manye kokooko.”​—Abɛ 21:5.

  •   Moo to níhi a he hɛ. Moo pɔ níhi nɛ o bi ɔ peeɔ ɔ he hɛ tomi, ke ji kaa e nui he hu kaa e gbe e he po.

     “Benɛ ye binyumu ɔ de mi kaa e nui he hu kaa e gbe e he ɔ, i susu kaa e nyagba a se po. Se susumi nɛ ɔ dɛ kulaa. Nyagba ko ma nyɛ maa ba nɔ ko nɔ tlukaa, nɛ lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ e ná susumi ɔ ekohu kaa e gbe e he.”​—Daniel.

     Ye bua o bi ɔ konɛ e nu anɔkuale ko nɛ e he hia nɛ kɔɔ bɔ nɛ nihi nuɔ he ha a sisi: He numi nɛ ɔmɛ hí si daa. Womi nɛ ji The Whole-Brain Child ɔ de ke: “A ngɛ kaa bɔ nɛ kɔɔhiɔ mi tsakemi ngɛ ha a. Ke hiɔmi wo ɔ, e nɛɔ, nɛ juɛmi be mi kaa nɔ ko maa da si ngɛ hiɔmi ɔ nɔ kaa nɔ́ nɛ hiɔmi nɛ́. Nɛ jã kɛ nɛ juɛmi be mi kaa nɔ ko ma susu kaa akɛnɛ hiɔmi ɔ ngɛ nɛe he je ɔ, pu ɔ be tsoe hu.”

  •   Ha nɛ e nɔ gbagba nɛ e te: De o bi ɔ kaa o suɔ lɛ nɛ o ngɛ kɛ ha lɛ be fɛɛ be nɛ e maa hia yemi kɛ buami. O ma nyɛ ma de lɛ hu ke, “Ma pee nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ ma nyɛ kɛ ye bua mo kɛ gblee si fɔfɔɛ nɛ o ngɛ mi ɔ mi.”

     Baiblo sisi tomi mlaa: “Huɛ nitsɛ jeɔ suɔmi kpo be fɛɛ be, Nɛ e ji nyɛmi nɛ a fɔ kɛ ha haomi behi.”​—Abɛ 17:17.

a Nihi fuu nɛ a haoɔ wawɛɛ ɔ gbi a he. Se kɛ̃ ɔ, nihi babauu nɛ mɛ nitsɛmɛ a gbe a he ɔ ji nihi nɛ a pee jã be mi nɛ a hao wawɛɛ nɛ a be bua jɔmi ɔ.

b Munyu nɛ ɔ kɔɔ yihi kɛ nyumuhi tsuo a he.